III. Koolhaas/OMA - Aanvullende gedachten

Aanvullende gedachten

Het statement dat Koolhaas maakt door de Koepelgevangenis van Arnhem te zien als een ruimte voor revisie en ideologische verandering is niet mis te verstaan. Ze gaat lijnrecht in tegen de nieuwe opvattingen van detentie in die tijd die de Koepel juist als een sterk verouderd gevangenismodel zagen. Wat echter niet vergeten mag worden is dat de koepel het uitgangspunt van Koolhaas’ renovatie ontwerp moest zijn en dat zijn statement logischerwijs dit uitgangspunt onderbouwd. Wat als Koolhaas was gevraagd een geheel nieuwe gevangenis te ontwerpen? Zou hij zich beroepen op het panopticon, op de paviljoengevangenis? Desalniettemin bevatten Koolhaas’ gedachtegangen zeer prikkelende ideeën die tot nader inzien leiden.

Koolhaas’ idee over de paviljoengevangenis als excessief domein van controle kan zelfs verder worden doorgetrokken. De excessieve controle van camera’s en andere beveiligingsmaatregelen maken de moderne gevangenis tot een binnenstebuiten gekeerd panopticon. De gevangenistoren vertegenwoordigd het centrum dat omringd wordt door het alziende oog van de camera. Daar waar in het panopticon slechts één alziend oog vanuit één enkele richting keek, namelijk het centrum, bestaat er nu een veelheid aan ogen die observeren vanuit een veelheid aan richtingen. Het gevoel continu bekeken te worden is daarmee nog meer versterkt.

De gevangenisarchitectuur van de jaren ’70 heeft, net als het panopticon, in enkele decennia ook haar aanpassingen gekend, maar in plaats van een versoepeling van het gevangenisregime is er alleen maar sprake geweest van meer inperking van de vrijheid. De Bijlmerbajes in Amsterdam, die begon als een potentieel ‘zorg’ experiment –een  gevangenis zonder tralies, waar de gevangenen de sleutel van hun eigen cel kregen en er meer aandacht was voor sociale omstandigheden,– is het levende bewijs dat de gevangenis een versnellende sequens is geworden van opeenvolgende ideologieën: het lijkt onmogelijk geworden een gevangenis te bouwen die bij voltooiing niet achterhaald is.

Een kleine 40 jaar na haar voltooiing zal de Bijlmerbajes, die in de jaren ’70 zo modern en vooruitstrevend leek, naar verwachting in 2016 haar deuren sluiten en worden vervangen voor een volledig nieuwe penitentiaire inrichting in Zaanstad. Ook voor de drie koepelgevangenissen in Arnhem, Breda en Haarlem ziet staatssecretaris Teeven van Veiligheid en Justitie geen toekomst meer, zij zullen in 2016 de deuren sluiten.